Jakie są podstawy wydziedziczenia?

Ze względu na swoją “drastyczność”, świadomość społeczna dotycząca wydziedziczenia jest dość wysoka. Tematyka tej instytucji prawa spadkowego często jest poruszana w dziełach literackich czy filmowych, bowiem konflikt będący najczęstszą podstawą zastosowania wydziedziczenia, sprawdza się świetnie jako oś fabuły tego rodzaju dzieł. Jak to zawsze w prawie bywa, instytucja wydziedziczenia i możliwość jego zastosowania, nie jest tak prosta jak mogłaby się wydawać “zwykłemu Kowalskiemu”. W dzisiejszym artykule z naszej serii spróbujemy odpowiedzieć na pytanie, jakie muszą zaistnieć przesłanki, aby móc skorzystać z wydziedziczenia.

Regulacja dotycząca wydziedziczenia znajduje się w art. 1008 Kodeksu Cywilnego (k.c.). Na podstawie tej instytucji, spadkodawca pozbawia określone osoby możliwości otrzymania zachowku. Słowem wyjaśnienia — zachowek to część spadku, do której uprawnione są niektóre osoby, nawet jeśli, nie zostały uwzględnione w testamencie.

Zgodnie z treścią art. 1008 k.c., spadkodawca ma prawo wydziedziczyć w testamencie swoich zstępnych, małżonka oraz rodziców, ale tylko w wyjątkowych okolicznościach. Przepis ten wymienia trzy główne przyczyny, które mogą uzasadniać takie działanie:

1. wbrew woli spadkodawcy postępuje uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego - „Uporczywe postępowanie wbrew woli spadkodawcy w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego oznacza takie postępowanie spadkobiercy, które jest naganne, niedające się zaakceptować, narusza przyjęte normy moralne lub społeczne. Zachowanie takie nie odnosi się jednakże do jego relacji ze spadkodawcą i nie dotyka samego spadkodawcy. Chodzi tutaj o niemoralne prowadzenie się, prowadzenie nieuczciwej działalności, handel narkotykami, pijaństwo, znęcanie się nad osobami bliskimi. Ponadto spadkodawca musi wyraźnie ujawnić, że takiego postępowania spadkobiercy nie akceptuje, a spadkobierca takie wskazanie zignorować. Wreszcie zachowanie spadkobiercy musi być uporczywe, tzn. długotrwałe, zawinione, celowe i przemyślane, czemu towarzyszy świadomość braku akceptacji spadkodawcy i ignorowanie jego uwag.
   Uporczywe niedopełnianie obowiązków rodzinnych oznacza również długotrwałe, świadome, zawinione ignorowanie takich obowiązków. Może tutaj chodzi o naruszenie obowiązku alimentacyjnego wobec spadkodawcy, ignorowanie jego potrzeb osobistych i materialnych, zerwanie więzi, nieudzielenie wsparcia czy pomocy, zarówno osobistej, jak i finansowej. Wyłącznie do samego spadkodawcy należy ocena, czy spadkobierca naruszył obowiązki wynikające ze stosunków rodzinnych, i sąd nie jest władny do zastępowania w tym zakresie samego spadkodawcy.” Wyrok Sądu Okręgowego we Wrocławiu z 24.06.2013 r., I C 284/12, LEX nr 1681854.
2. dopuszczenie się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci: „Katalog ciężkich umyślnych przestępstw, których popełnienie może prowadzić do uznania spadkobiercy za niegodnego dziedziczenia, nie jest ograniczony do przestępstw przeciwko osobie spadkodawcy, rodzinie i opiece. Przesłanki określone w przepisach art. 928 § 1 pkt 1 i art. 1008 pkt 2 k.c., choć bardzo podobne, nie są jednak tożsame i nie można wykluczyć przestępstwa przeciwko mieniu. Musi być to jednak umyślne i ciężkie przestępstwo, za które można uznać jedynie takie, które godzi w podstawy egzystencji spadkodawcy (np. spalenie domu, stanowiącego centrum życiowe spadkodawcy, kradzież wózka inwalidzkiego, w konsekwencji czego spadkodawca zostaje pozbawiony możliwości poruszania się).” Wyrok SN z 9.01.2014 r., V CSK 109/13, LEX nr 1425055.
3. uporczywie niedopełnianie względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych: „Obowiązki rodzinne, o których mowa w art. 1008 pkt 3 obejmują nie tylko obowiązek alimentacyjny, lecz również m.in. obowiązek pomocy lub pieczy w związku ze stanem zdrowia, starością lub innymi trudnościami życiowymi. Należy do nich także dbałość o zdrowie psychiczne i fizyczne rodziców, zapewnienie im życia w takich warunkach, aby nie musieli dla ochrony dorosłego dziecka nagminnie odpowiadać za skutki jego negatywnych, obiektywnie społecznie potępianych zachowań.” Wyrok SA w Poznaniu z 30.06.2021 r., I ACa 505/20, LEX nr 3304478

Art. 1009 k.c. podkreśla, że przyczyna wydziedziczenia musi być jasno wskazana w treści testamentu. Oznacza to, że decyzja o wydziedziczeniu nie może być dowolna lub nieuzasadniona. Musi opierać się na konkretnych zdarzeniach czy zachowaniach, które są nie do zaakceptowania z punktu widzenia spadkodawcy.

Stan prawny: luty 2024 r.
Fot. unsplash.com